Soạn bài Thực hành một số phép tu từ cú pháp

Những gợi ý trong phần soạn bài Thực hành một số phép tu từ cú pháp của Đọc Tài Liệu ngay sau đây sẽ giúp các em trả lời được các bài tập trong SGK Ngữ văn 12 tập 1cũng như củng cố kiến thức về một số biện pháp tu từ cú pháp thường dùng trong văn bản. Từ đó, các em sẽ rèn luyện được kĩ năng phân tích và vận dụng các biện pháp ấy một cách hiệu quả nhất.

Tóm tắt lí thuyết về một số phép tu từ cú pháp

1. Phép lặp cú pháp

- Là biện pháp lặp đi lặp lại một cấu trúc cú pháp, trong đó có láy đi láy lại một số từ nhất định và cùng diễn đạt một nội dung chủ đề, có tác dụng nhấn mạnh, khẳng định hoặc khắc sâu nội dung hoặc hình ảnh tác giả hướng tới.

- Lặp kết cấu cú pháp trong văn xuôi, thơ, trong một số thể loại dân gian như thành ngữ, tục ngữ, câu đối hoặc trong thể loại cổ điển như thơ Đường luật, văn biền ngẫu, nhằm mục đích tạo giá trị biểu cảm hoặc giá trị tạo hình.

2. Phép liệt kê

- Là sắp xếp, nối tiếp nhau các từ hoặc cụm từ cùng loại với nhau nhằm diễn tả các khía cạnh hoặc tư tưởng, tình cảm được đầy đủ, rõ ràng, sâu sắc hơn đến với người đọc, người nghe.

- Các kiểu kiệt kê:

+ Xét theo cấu tạo: kiểu liệt kê theo từng cặp và kiểu liệt kê không theo từng cặp.

+ Xét theo ý nghĩa: kiểu liệt kê tăng tiến và kiểu liệt kê không tăng tiến

3. Phép chêm xen

- Là thêm vào câu một cụm từ không trực tiếp có quan hệ đến ngữ pháp trong câu, nhưng có tác dụng rõ rệt để bổ sung thông tin cần thiết hay bộc lộ cảm xúc, thường đứng sau dấu gạch nối hoặc trong ngoặc đơn.

4. Một số biện pháp khác

- Đảo ngữ: là sự thay đổi trật tự cấu tạo ngữ pháp thông thường của câu, nhằm nhấn mạnh và làm nổi bật ý cần diễn đạt, làm câu thơ, câu văn thêm sinh động, gợi cảm, hài hòa về âm thanh,…

- Đối: Là cách sử dụng những từ ngữ, hình ảnh, các thành phần câu, vế câu song song, cân đối trong lời nói nhằm tạo hiệu quả diễn đạt: nhấn mạnh về ý, gợi liên tưởng, gợi hình ảnh sinh động, tạo nhịp điệu cho lời nói, biểu đạt cảm xúc tư tưởng… Có 2 kiểu: đối tương phản (ý trái ngược nhau) và đối tương hỗ (bổ sung ý cho nhau).

- Câu hỏi tu từ: là đặt câu hỏi nhưng không đòi hỏi câu trả lời mà nhằm nhấn mạnh một ý nghĩa khác.

- Trùng điệp: là biện pháp tu từ lặp lại một yếu tố diễn đạt (vần, âm, thanh, từ, cụm từ, câu) nhằm nhấn mạnh, biểu đạt cảm xúc và ý nghĩa, có khả năng gợi hình tượng nghệ thuật.

- Câu đặc biệt: là loại câu không cấu tạo theo mô hình chủ - vị, có tác dụng nhấn mạnh sự tồn tại của sự vật, hiện tượng, bộc lộ cảm xúc…

Xem thêm: Hướng dẫn soạn bài Thực hành một số phép tu từ ngữ âm

Soạn bài Thực hành một số phép tu từ cú pháp ngắn nhất

I. Phép lặp cú pháp

Câu 1 trang 150 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Đọc đoạn văn a và đoạn thơ b trong sách giáo khoa, xác định những câu nào có phép lặp cú pháp? Kết cấu cú pháp nào được lặp lại? Tác dụng (hiệu quả nghệ thuật) như thế nào?

Trả lời:

a. Những câu lặp cú pháp trong đoạn a là: câu 1-3, 4-5

- Cấu trúc được lặp lại là:

+ Sự thật là .... , CN (dân ta) + VN (thành thuộc địa ...), + BN

+ Dân ta (đã/lại) + VN

-   Hiệu quả nghệ thuật: nhấn mạnh, tô đậm tính khẳng định; giúp cho lời văn hài hoà, nhịp nhàng, bổ sung cho nhau.

b. Những câu lặp cú pháp trong đoạn thơ b là:

-  Câu 1 và 2: CN - đây - VN (là của chúng ta)

-  Câu 3, 4, 5: Những - DT - Định tố

Tác dụng: nhấn mạnh và khẳng định niềm tự hào và tình yêu tha thiết đất nước của nhà thơ.

c. Trong đoạn thơ c, cấu trúc câu được lặp lại là: Nhớ sao...

Tác dụng: Phép lặp đó có tác dụng làm cho nỗi nhớ của người về xuôi (cũng chính là của tác giả) đối với quê hương cách mạng Việt Bắc thêm thiết tha sâu nặng.

Câu 2 trang 151 SGK Ngữ văn 12 tập 1

So sánh bài tập 1 và bài tập 2 để chỉ ra điểm giống và khác nhau về hiện tượng lặp cú pháp.

Trả lời:

a) Ở tục ngữ phép lặp cú pháp cũng đòi hỏi mức độ chặt chẽ cao: số tiếng ở hai vế bằng nhau.

b) Ở câu đối, phép lặp cú pháp cũng đòi hỏi ở mức độ chặt chẽ cao: kết cấu ngữ pháp giống nhau, số lượng tiếng (bằng nhau, các tiếng đối nhau về từ loại và nghĩa đặc biệt là giữa hai câu thực và 2 câu luận cuả bài thơ thất ngôn bát cú).

c) Ở văn biền ngẫu, phép lặp cú pháp cũng thường phối hợp với phép đối.

Câu 3 trang 151 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Tìm ba câu văn hoặc thơ có dùng phép lặp cú pháp trong SGK Ngữ văn lớp 12. Phân tích tác dụng của phép lặp đó.

Trả lời:

“Ngàn thước lên cao, ngàn thước thước xuống

Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi”

(Tây Tiến – Quang Dũng)

Phép lặp cú pháp: “ngàn thước…

Tác dụng: mở ra thiên nhiên hùng tráng, tái hiện chặng đường hành quân của người lính Tây Tiến: hết lên cao lại đổ xuống sâu vô cùng hiểm trở.

II. Phép liệt kê

Câu hỏi về phép liệt kê trang 152 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Phân tích hiệu quả của phép lặp cú pháp phối hợp với phép liệt kê trong 2 đoạn văn a và b (SGK).

Trả lời:

a) Đoạn trích Hịch tướng sĩ phép liệt kê đã phối hợp với phép lặp cú pháp. Nhiều vế câu liên tiếp theo cùng một kết cấu gồm hai vế theo mô hình khái quát:

…thì ta…

Ví dụ: không có mặc thì ta cho áo

Tác dụng: nhấn mạnh và khẳng định sự đối đãi chu đáo, đầy tình nghĩa của Trần Quốc Tuấn đối với tướng sĩ.

b) Lặp cú pháp: các câu có kết cấu ngữ pháp giống nhau: C – V – B, phối hợp với phép liệt kê để vạch tội ác thực dân Pháp, chỉ mặt kẻ thù.

III. Phép chêm xen

Câu 1 trang 152 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Phân tích các bộ phận in đậm trong ba ngữ liệu SGK, và nhận xét về:

-  Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu

-  Dấu câu tách biệt bộ phận đó

-  Tác dụng đối với việc bổ sung thông tin, tình cảm

Trả lời:

HS phân tích cụ thể từng đoạn văn để thấy điểm riêng của từng văn bản, chú ý trên cơ sở những điểm chung sau:

-  Vị trí nằm giữa hoặc cuối câu.

-  Vai trò ngữ pháp: chú giải (phụ chú)

-   Đặt trong dấu ngoặc đơn hoặc ngoặc kép nếu lấy dữ liệu trong văn bản khác.

-  Nói thêm việc bổ sung thông tin, bộc lộ một thái độ, cảm xúc.

Câu 2 trang 153 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Viết đoạn văn từ 3 - 5 câu về Tố Hữu và bài thơ Việt Bắc, trong đó có sử dụng phép chêm xen. Phân tích tác dụng của phép chêm xen trong tình huống đó.

Trả lời:

Tố Hữu là một nhà thơ xuất sắc của nền thi ca hiện đại, là lá cờ đầu của thơ ca cách mạng Việt Nam. Với nhiều đóng góp nghệ thuật thì Việt Bắc là một trong những thành tựu xuất sắc sắc đỉnh cao của thơ ca kháng chiến.

- Chêm xen: là lá cờ đầu của thơ ca cách mạng Việt Nam

- Tác dụng: Khẳng định vai trò quan trọng của Tố Hữu đối với thơ ca Việt Nam và thơ cách mạng.

Soạn bài Thực hành một số phép tu từ cú pháp chi tiết

I. Phép lặp cú pháp

Bài 1 trang 150 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Đọc đoạn văn a và đoạn thơ b trong sách giáo khoa, xác định những câu nào có phép lặp cú pháp? Kết cấu cú pháp nào được lặp lại? Tác dụng (hiệu quả nghệ thuật) như thế nào?

Trả lời:

a) Các câu lặp kết cấu ngữ pháp:

Sự thật là từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa của Nhật chứ không phải thuộc địa của Pháp nữa.

Sự thật là dân ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật, chứ không phải từ tay Pháp.

Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích thực dân gần 100 năm nay để gây dựng nên nước Việt Nam độc lập.

Dân ta lại đánh đổ chế độc quân chủ mấy mươi thế kỉ mà để lập nên chế độ Dân chủ Cộng hòa.

Kết cấu:

Sự thật là (thành phần phụ)...Nước ta (chủ ngữ) đã (vị ngữ 1)...chứ không phải (thành phần phụ + vị ngữ 2)

Dân ta (chủ ngữ) ...đã đánh đổ/ lại đánh đổ (vị ngữ)xiềng xích/chế độ quân chủ (bổ ngữ) để.../mà... (trạng ngữ chỉ mục đích)

b)

Lặp kết cấu:

Trời xanh đây (CN)/ là của chúng ta(VN).

Núi rừng đây (CN) / là của chúng ta(VN).

Những cánh đồng / thơm mát

Những ngả đường / bát ngát

Những dòng sông / đỏ nặng phù sa.

Tác dụng: khẳng định chủ quyền dân tộc ta và bộc lộ niềm vui sướng, tư hào của nhà thơ về quê hương, đất nước.

c) Lặp kết cấu: Nhớ sao

Tác dụng: bộc lộ tâm trạng vui sướng của nhà thơ khi hồi tưởng về quê hương.

Bài 2 trang 151 SGK Ngữ văn 12 tập 1

So sánh bài tập 1 và bài tập 2 để chỉ ra điểm giống và khác nhau về hiện tượng lặp cú pháp.

Trả lời:

-   Giống nhau: Tất cả đều sử dụng phép lặp kết cấu cú pháp.

-   Khác nhau:

+ Về số lượng tiếng:

Ở câu đối, thơ Đường luật, văn biền ngẫu (và ở nhiều câu tục ngữ), số lượng tiếng trong câu trước (hoặc vế trước) và câu sau (hoặc vế sau) phải bằng nhau.

Trong văn xuôi và thơ tự do thì những câu lặp kết cấu cú pháp với nhau không nhất thiết phải có số lượng tiếng bằng nhau tuyệt đối.

+ Về từ loại và cấu tạo của các từ:

Ở câu đối, thơ Đường luật, văn biền ngẫu (và ở nhiều câu tục ngữ), trong những câu (hoặc vế câu) lặp kết cấu cú pháp với nhau, các từ tương ứng phải cùng từ loại, cùng kiểu cấu tạo từ (ví dụ như vắng vẻ, lao xao cùng là từ láy, tính từ,...).

Trong văn xuôi và thơ tự do, ở những câu kết cấu cú pháp, sự đối xứng về từ loại và cấu tạo từ không nhất thiết ở mức độ nghiêm ngặt tuyệt đối (ví dụ: hai câu "những ngả đường bát ngát" và "những dòng sông đỏ nặng phù sa" có kết cấu cú pháp giống nhau, nhưng phần định ngữ ở câu trước là một từ láy, 2 âm tiết - bát ngát, còn câu sau là một cụm từ gồm 4 âm tiết - đỏ nặng phù sa)

+ Về nhịp điệu:

Trong câu đối, thơ Đường luật, văn biền ngẫu (và ở nhiều câu tục ngữ), ở những câu (vế câu) lặp kết cấu cú pháp thì kết cấu nhịp điệu cũng lặp ở mức độ rõ ràng (ví dụ: trong hai câu "ta dại, ta tìm nơi vắng vẻ - người khôn, người đến chốn lao xao, kết cấu nhịp điệu đều là 2/5 hoặc 2/2/3).

Trong văn xuôi, thơ tự do, ở những câu lặp kết cấu cú pháp, kết cấu nhịp điệu không nhất thiết lặp.

Bài 3 trang 151 SGK Ngữ văn 12 tập 1

ìm ba câu văn hoặc thơ có dùng phép lặp cú pháp trong SGK Ngữ văn lớp 12. Phân tích tác dụng của phép lặp đó.

Trả lời:

Ví dụ:

a.

Mẹ tháo khăn phủ mặt cho chồng

Con cởi áo liệm thân cho bố.

(Dọn về làng, Nông Quốc Chân)

Phép lặp cú pháp kết hợp với phép liệt kê góp phần thể hiện sâu sắc nỗi đau, nỗi bất hạnh của gia đình dưới sự xâm lăng, giày xéo của thực dân Pháp.

b.

Con nhớ anh con, người anh du kích...

Con nhớ em con, thằng em liên lạc

(Chế Lan Viên)

Phép lặp cú pháp góp phần thể hiện nỗi nhớ da diết, tràn ra như bất tận của chủ thể trữ tình khi nhớ về Tây Bắc.

II. Phép liệt kê

Câu hỏi về phép liệt kê trang 152 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Phân tích hiệu quả của phép lặp cú pháp phối hợp với phép liệt kê trong 2 đoạn văn a và b (SGK).

Trả lời:

a. Đoạn văn trong Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn: kết hợp phép lặp với phép liệt kê: ...thì ta...; ...thì cùng nhau...

=> Hiệu quả: Bày tỏ nỗi lòng của tác giả, làm nổi bật sự quan tâm, đối đãi chu đáo của Trần Quốc Tuấn đối với tướng sĩ: cho áo, cho cơm, thăng chức, cấp bổng, cho thuyền, cho ngựa, ...

b. Đoạn văn trong Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh:

- Sử dụng phép liệt kê (hàng loạt câu kể tội ác của thực dân Pháp: Chúng … chúng …)

- Sử dụng phép lặp cú pháp.

=> Hiệu quả: Lên án và tố cáo tội ác về chính trị của thực dân Pháp đối với nhân dân ta. Lời lẽ hùng biện, giọng văn đanh thép chính là nhờ người viết đã sử dụng thành công phép lặp cú pháp kết hợp phép liệt kê. Những tội ác của thực dân Pháp được kể ra dồn dập, liên tiếp. Tất cả không chỉ tố cáo, vạch mặt kẻ thù một cách rõ ràng, đanh thép mà còn truyền tới người đọc, người nghe lòng căm thù cao độ và sâu sắc.

III. Phép chêm xen

Bài 1 trang 152 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Phân tích các bộ phận in đậm trong ba ngữ liệu SGK, và nhận xét về:

-  Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu

-  Dấu câu tách biệt bộ phận đó

-  Tác dụng đối với việc bổ sung thông tin, tình cảm

Trả lời:

Học sinh phân tích cụ thể từng đoạn văn để thấy điểm riêng của từng văn bản, chú ý trên cơ sở những điểm chung sau:

-  Vị trí nằm giữa hoặc cuối câu.

-  Vai trò ngữ pháp: chú giải (phụ chú)

-   Đặt trong dấu ngoặc đơn hoặc ngoặc kép nếu lấy dữ liệu trong văn bản khác.

-  Nói thêm việc bổ sung thông tin, bộc lộ một thái độ, cảm xúc.

Bài 2 trang 153 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Viết đoạn văn từ 3 - 5 câu về Tố Hữu và bài thơ Việt Bắc, trong đó có sử dụng phép chêm xen. Phân tích tác dụng của phép chêm xen trong tình huống đó.

Trả lời:

Có thể tham khảo 2 đoạn văn sau:

(1) Tháng 10 - 1945, khi về lại thủ đô sau chiến thắng giặc Pháp, Tố Hữu - nhà thơ trữ tình chính trị, người gắn bó sâu sắc với quê hương cách mạng trong 15 năm tình nghĩa thiết tha mặn nồng - đã viết bài thơ Việt Bắc, bản anh hùng ca và cũng là khúc tình ca về cách mạng, về cuộc kháng chiến và con người kháng chiến.

=> Phép chêm xen ở câu văn này - phần giữa hai dấu gạch ngang - có tác dụng cung cấp thông tin về nhà thơ Tố Hữu.

(2) Chọn hình thức thể hiện là lối đối đáp mình - ta quen thuộc của ca dao, bài thơ Việt Bắc của Tố Hữu đã vượt ra khỏi những cảm xúc riêng tư để chuyển tải một vấn đề lớn của đời sống cách mạng là vấn đề ân nghĩa thuỷ chung của cách mạng với nhân dân. Cách xưng hô mình – ta mà Tố Hữu sử dụng trong Việt Bắc khiến người đọc liên tưởng đến lời tâm tình của những đôi lứa yêu nhau (ca dao chẳng đã từng sử dụng nhiều lần cách xưng hô này để thể hiện tình yêu nam nữ đó sao !). Và vì vậy, cách xưng hô mình – ta của nhân vật trữ tình trong bài thơ đã đưa người đọc vào một thế giới tâm tình ngọt ngào của ca dao giao duyên, đậm đà màu sắc dân tộc.

=> Đoạn văn trên sử dụng phép chêm xen nhằm lí giải cho nhận định trước đó. Vì cách xưng hô này từng xuất hiện nhiều lần trong ca dao về tình yêu nên khi nó xuất hiện trong bài thơ Việt Bắc, người đọc liên tưởng ngay đến những lời tâm tình của tình yêu đôi lứa.

Tổng kết

• Mỗi phép tu từ cú pháp luôn có tác dụng về biểu cảm hoặc tạo hình. Vì thế sự phân tích luôn cần đặt trong cả đoạn văn hay văn bản để nhận ra cảm xúc chung hay tính thống nhất của hình tượng nghệ thuật.

-/-

Trên đây là nội dung soạn bài Thực hành một số phép tu từ cú pháp hay nhất, đầy đủ cả bài soạn ngắn gọn, bài soạn chi tiết với nhiều cách trả lời các câu hỏi SGK khác nhau cho các em học sinh tham khảo. Chúc các em học tốt.